روز جهانی داروساز ۲۵سپتامبر مهر ماه | در ایران ۵شهریور ۱۴۰۲

پنجم شهریور، روز بزرگداشت زکریای رازی است. به پاس قدر دانی از زحمات و کشفیات این حکیم و شیمیدان بزرگ ایرانی در عرصه داروسازی، روز بزرگداشت وی، روز جهانی داروساز نام نهاده شده است.

فدراسیون بین المللی داروسازی (FIP) در اواخر  دهه ۲۰۰۰ میلادی و همزمان با برگزاری کنفرانس داروسازی در کشور ترکیه، تاریخ ۲۵ سپتامبر  را رسماً به نام روز جهانی داروسازان (World Pharmacists Day) نامگذاری کرده است. یکی از اهداف  نامگذاری این روز این است که  توجه مردم به کار پر اهمیت و سنگین داروسازان است که اغلب به چشم نمی‌آید جلب شود.

روز جهانی داروساز در تقویم

روز داروساز در تقویم شمسی: 5 شهریور 1402

روز داروساز در تقویم قمری: 18محرم 1444

روز داروساز در تقویم میلادی:  27 August

زکریای رازی کیست؟

محمد زکریای رازی  پزشک، فیلسوف و شیمیدان ایرانی است که آثار ماندگاری در زمینه  پزشکی و شیمی و فلسفه نوشته است و به عنوان کاشف الکل و جوهر گوگرد (اسید سولفوریک) معروف است. طبق گفته جرج سارتن (پدر تاریخ  علم) زکریای رازی بزرگترین پزشک اسلام و قرون وسطی بود. زکریای رازی  دانشمند ایرانی از آن جا که کتاب های خود را به زبان عربی می نوشت سبب شد تا نزد غربیان به جالینوس عرب نیز مشهور شود.پیشینه رازی شناسی در اروپا به دوران قرون وسطا بر می گردد زمانی که پزشک یهودی دانشمندی به نام فرج بن سلیم سیسیلی در سال 1279 میلادی کتاب او  را به نام الحاوی فی الطب با اسم Continents به لاتین ترجمه کرد.

رازی تحصیل شیمی را قبل  از پزشکی شروع کرد و در آن آثار چشم‌ گیر از خود برجا  گذاشته‌ است. بیشتر تأثیر رازی در شیمی طبقه‌ بندی او از مواد است. وی با آن‌ که کیمیاگری را باور دارد، پایه‌ گذار شیمی نوین است؛ «هر چند که بعضی کیمیاگران معاصر در ایران نوعی از تبدیل ناقص فلزات را به طلا «تبدل رازی» می‌نامند؛ ولی چون رازی از دیدگاه مراحل بعدی علم در نظر گرفته شود، باید او را یکی از بنیان‌ گذاران علم شیمی بدانیم.»او نخستین پزشکی است که داروهای سمی آلکالوئیدی را ساخت و از آن‌ها برای درمان بیمار هایش  بهره گرفت. زکریای رازی بعد ها  به سرپرستی بیمارستان‌های معروف عصر خود  از قبیل بیمارستان بغداد و ری انتخاب شد.همچنین  کشف کردن  الکل از جمله نتایج تحقیقات او در کیمیا بوده است.

رازی در آخرهای  عمر خود نابینا شده بود که ابوریحان بیرونی در کتاب خود علت نابینایی را کار مداوم با مواد شیمیایی که  از جمله بخار جیوه بود می‌داند.

زکریای رازی در همان شهر ری که متولد شد و در سن 60 سالگی  درگذشت ولی به دلایلی نامعلومی آرامگاهی ندارد و محل دفن او مشخص نیست.

بی تردید  یکی از شاخه های بسیار مهم دانش پزشکی زمان ما دانش دارو شناسی و دارو سازی است،که هیچ یک  از کارکنان‌ رشته های پزشکی از این دانش بی نیاز نیستند.  پزشک، داروساز، دندانپزشک، پرستار، ماما و دیگر وابستگان این رشته اگر دارو شناس نباشند در کار خود موفق نخواهند بود.

دارو (به انگلیسی:Drug) در دانش پزشکی به هر ماده‌ای که برای درمان، تسکین علائم، تشخیص بیماری یا پیشگیری از آن به کار رود و بر ساختار یا عملکرد جاندار تاثیر گذارد و بعد از ورود به بدن عملکرد بدن را تصحیح کند، گفته می‌شود. تعریف دیگری از دارو وجود دارد که بیان می‌کند: به ماده ای گفته می شود که با اثر بر گیرنده ای خاص در داخل، خارج یا دیواره سلول باعث شروع یا مهار عملکردی خاص می گردد و قدرت اثر دارو با میزان و تعداد این تعامل رابطه مستقیم دارد. البته داروهایی که محل اثر موضعی دارند مانند آنتی اسیدها و ضدعفونی کننده های موضعی  هستند در این تعاریف قرار نمی‌گیرند.

تفاوت غذا با دارو از نگاه طب سنتی این است که غذا موجب رشد و نموی بدن است در حالی که دارو این گونه نیست؛ و دارو بر خلاف غذا، بر مزاج و کیفیت بدن اثر می‌گذارد.

منشا دارو می تواند طبیعی (گیاهی یا حیوانی)  باشد یا اینکه به طور مصنوعی تهیه شده باشد . داروهای شیمیایی معمولاً در آزمایشگاه و به دست داروسازان و گاهی سایر دانشمندان و یا پزشکان کشف شده و پس از تحقیقات و آزمایشات کافی و تأیید مراجع رسمی در کارخانه‌های داروسازی تولید می‌گردند.

مصرف دارو ممکن است به صورت خوراکی (قرص و شربت)، مالیدنی (پماد و قطره)، استنشاقی (از راه تنفس) یا تزریقی (آمپول) باشد.همچنین می‌توان داروها را به دو بخش مجاز و غیرمجاز (مانند برخی مخدرها) طبقه‌ بندی کرد.

برخی داروهای ساختنی که به آن‌ها داروهای جالینوسی نیز گفته می‌شود (علت این نام‌گذاری در ادامه گفته خواهد شد) در داروخانه با نسخه پزشک و از ترکیب چند ماده دارویی توسط داروساز ساخته می‌شود.داروساز در داروخانه باید بر روی همهٔ نسخه‌های پزشکان نظارت کند  و تأیید کند که نسخه برای بیمار از نظر سن، وزن، تداخل و تناسب با بیماری مناسب است و با مهر و امضا تأییدیه خود را ثبت کند و در صورت وجود  ایراد با پزشک تماس بگیرد یا مسئولیت آن را نپذیرد و از پذیرش آن خودداری کند. داروساز در صورت  عدم موفقیت در رژیم دارو درمان باید دلایل  آن را بررسی کند.

داروسازی حرفه‌ ای است در زمینه سلامت که علوم بهداشت را با علم شیمی پیوند می‌دهد.  داروسازی، رشته‌ای است در ارتباط با علوم پزشکی که در رابطه با تولید و ساخت دارو، بررسی وضعیت دارو در بدن انسان و موجودات زنده و میزان تأثیر دارو در سلامت جامعه و کم کردن بحران‌های بیماری‌ زا نقش ایفا می‌کند.

به بیانی  دیگر؛ رشته داروسازی به شناخت ماده مؤثر، فرموله کردن این ماده یعنی تبدیل ماده مؤثر به فرمی که قابل مصرف برای بیمار باشد مثل قرص، کپسول، شربت یا استفاده از روش‌های تزریقی  و بررسی اثرات دارو بر بدن بیمار می‌پردازد.

حدود ۳۰ تا ۵۰ درصد علت  ناموفق بودن شیوه مداوای یک بیمار، به دارو مربوط می‌شود؛ یعنی کیفیت دارو، انتخاب نوع دارو و نحوه استفاده از دارو است. این که بیمار دارو را با چه مواد غذایی یا داروهایی  استفاده  کند  می‌تواند اثر دارو را تضعیف کند،  وظیفه یک داروساز است که علت را تشخیص دهد و در این زمینه به پزشک معالج  راهنمایی دهد.

به درصد قابلیت جذب یک ماده خوراکی، دارو یا سم در گردش خون بدن، قابلیت جذب در بدن یا  فراهمی زیستی یا زیست‌ فراهمی گفته می شود.

به عبارتی  دیگر قابلیت جذب، عددی متعارف برابر با درصد یا بخشی از یک دوز دارو می‌باشد که به صورت فعال به گردش خون سیستمیک می‌رسد. مبنای این عدد به صورت درصد است و بصورت درصد  بیان می‌شود. فرض می‌شود که داروهایی که به روش  تزریقی  تجویز می‌شوند جذب ۱۰۰٪ دارند و بنابراین سایر روش‌های تجویز دارویی در درصد پایین‌تر قرار می‌گیرند. برخی داروهایی که از راه خوراکی تجویز می‌شوند، جذب بسیار خوب و بیشتر از ۸۰٪ دارند  و برخی جذب ضعیفی دارند که  کمتر از ۲۰٪ است . فراهمی زیستی در فارماکوکینتیک نقش بسیار مهمی دارد و در موقع  تجویز دارو به روش‌های غیر تزریقی برای محاسبهٔ دوز باید مورد توجه قرار گیرد. در فارماکولوژی فراهمی زیستی را با  F نمایش می‌دهند.

فراهمی زیستی مطلق

به مقایسهٔ فراهمی زیستی یک دارو که یکی به روش درون‌ سرخرگی  تجویز شده و دیگری به روش برون‌ وریدی  (خوراکی، مقعدی، جذبی) است می‌پردازد؛ که در واقع نسبت دوز داروی جذب شده به صورت برون وریدی به روی دوز داروی جذب شده به صورت درون‌ سرخرگی است. در نتیجه دارویی که با روش درون‌ سرخرگی تجویز شود، فراهمی زیستی مطلق دارد  F=۱ و داروهای تجویز شده با روش‌های دیگر فراهم زیستی کمتر از ۱ دارند.

فراهم زیستی نسبی

این نوع فراهمی زیستی  فراهمی زیستی یک دارو را با فراهمی زیستی همان دارو اما با فرمول  و ترکیب یا با روش تجویز متفاوت بیان می‌کند. فراهمی زیستی نسبی به فرمول دارو  وابسته است. فراهمی زیستی یکی از معیارهای اصلی جهت اندازه‌ گیری هم‌ ارزی زیستی (bioequivalence) می‌باشد.

استفاده از دارو به قبل از تاریخ مکتوب می رسد مانند: تسکین درد زخم های بدن از طریق قرار دادن عضو در آب سرد و یا استفاده از برگ تازه درختان و یا گل آلود کردن عضو، از زمان تهیه و جمع آوری مواد داروئی دانش داروسازی آغاز شد و به این ترتیب در اثر بروز بیماری های مختلف و غریزه بقاء در طول زمان  داروهای مختلف کشف گردیدند.

تعداد زیادی لوح و طومار و آثار دارو پزشکی کشف و تفسیر شده  است که سابقه  آن ها به سه هزار سال قبل از میلاد مسیح می رسد. ایرانیان باستان  اولین کسانی بودند که دارو را می شناختند. در زند اوستا قسمتی به نام وندیدا نامیده شده بود و به امور درمان اختصاص داشت. اوستا دو نسخه داشت که  یک نسخه آن در تخت جمشید در آتش سوزان اسکندر از بین رفت اما دیگری که در آتشکده آذر گشسب نگهداری می شد به دست یونانی ها افتاد و دانشمندانی مانند جالینوس از آن بهره گرفتند.

جالینوس (GALENUS) در سال 131 میلادی به دنیا آمد 400 تالیف داشته که بیشتر آن ها از بین رفته است. وی با ترکیب کردن مواد، فراورده های داروئی می ساخت و به بیماران تجویز می کرد. امروزه به احترام او داروهایی را که به صورت ترکیبی ساخته می شود داروهای جالینوسی می گویند.

در ایران اما در سال 1229 شمسی جهت پیشرفت این علوم به همّت امیرکبیر دارالفنون تأسیس شد که در قسمت پزشکی یک معلم داروساز ایتالیایی داشت. در سال 1297 کلاس طب جدا می شود و مدرسه عالی طب نام می گیرد و در سال 1301 مدرسه دواسازی تاسیس می گردد. در سال 1311 دوره داروسازی 5 سال بوده است و دانشجویان به غیر از  ساعات درس باید در یکی از داروخـانه های تحت نظر یک  داروسـاز مجرب و معروف مشغول آمـوزش عملیات داروسازی می شدند.

در سال 1313 دانشگاه تهران تاسیس گردید و مدرسه داروسازی به دانشکده تبدیل گردید. نخستین داروخانه با داروهای گیاهی در سال 1227 شمسی در مریض خانه دولتی که توسط امیرکبیر تأسیس و  دایر گردید و اولین داروخانه به سبک جدید توسط شوربن  آلمانی که  معلم داروسازی دارالفنون بود در خیابان ناصر خسرو تاسیس شد.

نخستین ایرانی  که داروخانه تاسیس کردند آقای دکتر هوشنگ نظامی بودند که داروخانه نظامی را در خیابان چراغ برق افتتاح کردند.

سخن آخر در رابطه با روز جهانی داروساز

در این مقاله از تیم پزشکی ایبک با دارو و روز داروسازی آشنا شدید، همچنین دانستید که زکریای رازی چه کسی است، زکریای رازی یکی از بزرگترین افتخارات ایران زمین است که یاد و نامش برای همیشه برای ما زنده خواهد ماند، اگر در این زمینه تجربه ای دارید از شما درخواست می کنم تا در بخش دیدگاه ها با همگان به اشتراک بگذارید تا دیگران هم از این تجربیات بهره مند شوند.