یکی از فروع دین و مهمترین احکام عبادی و حتی از ارکان اسلام، که هر سال در ماه ذیحجه با مراسم باشکوه و مخصوصی در شهر مکه برگزار می شود، حج است. بعضی از مفسرین اسلامی می گویند: حج یعنی «قصد خانه خدا کردن به جهت انجام دادن اعمال و مناسک خاصی در سرزمین خانه خدا» و بعضی از مفسرین دیگر هم می گویند: حج اسمی است برای مجموعه ای از مناسک، که در مشاعری خاص مثل منا، مشعر و عرفات انجام می گیرد.
می‌توان گفت که حج تنها این نیست که قصد خانه خدا کنید. در سومین تعریف می گویند که حج به معنی قصد خانه خدا کردن و همچنین به جا آوردن مشاعر و اعمال خاص تعریف شده است. این تعریف سوم، جامع تر و کامل تر می باشد.
اهمیت حج در چیست؟
حج جزو ارکان دین بوده و در صورتی که کسی به عمد آن را ترک کند، گناه کبیره مرتکب شده است و برای تمام کسانی که شرایط حج را دارند، واجب است که حج را انجام بدهند. در مذمت ترک حج و اهمیت انجام آن، روایات زیادی وجود دارد که چند نمونه از آن را برایتان بیان می کنیم:
امام صادق علیه السلام می فرمایند:
«کسی که بمیرد و حال آنکه «حجه الاسلام» را به جا نیاورده باشد درحالی که مانعی از به جا آوردن حج به وجود نیامده باشد از قبیل حاجتی که مانع انجام حج شود یا مرضی که در آن تحمل اعمال حج را نداشته باشد یا سلطان ظالمی مانع از حج شود، پس بمیرد یهودی یا نصرانی»
معنای حج چیست؟
حج یک واژه عربی است که معنای آن برهان و دلیل آوردن و همچنین قصد امر مهم را کردن، ذکر شده است. حج در منابع فقهی یعنی رفتن به طرف بیت الحرام برای به جا آوردن عبادات و اعمالی ویژه در زمان خاص.
البته بعضی از فقها می گویند: حج بر مجموعه ای از اعمال دلالت می کند که در مکان های خاصی در شهر مکه انجام می گیرد.
مناسک حج یعنی چه؟
به مجموعه از کارهای عبادی حج، مناسک حج گفته می شود. مناسک جمع کلمه مَنْسَک بوده و به معنی زمان یا مکان عبادت، محل ذبح و عبادت کردن است که توسعه معنایی داشته و به همه کارهایی که فرد حج گذار در شهر مکه انجام می دهد، گفته می شود.
حج واجب است یا مستحب؟
همانطور که گفتیم حج یکی از ارکان دین بود و کسی که آن را ترک کند، گناه کبیره انجام داده است و تمام افرادی که شرایط لازم را دارند، حج بر آنها واجب بوده و باید آن را انجام دهند.
امام خمینی در کتابی به نام «الحج تحریر الوسیله» بیان کرده که در دین اسلام در طول عمر هر شخص، فقط یک مرتبه واجب است که حج را انجام دهد و در صورتی که شرایط آن به وجود آمد و فرد استطاعت حج را داشت، نباید آن را به تأخیر بیندازد و تأخیر آن هم جایز نمی باشد، و اگر در سالی که استطاعت دارد حج را ترک کند باید حتماً در سال دوم آن را انجام دهد. به نظر بیشتر فقها وجوب حج فوری بوده و تأخیر آن به سال های بعد جایز نیست مگر اینکه ضرورتی پیش بیاید. البته حجی که در آن تأخیر باشد به عنوان «ادا» تلقی خواهد شد.
چه زمانی حج بر شخص واجب می شود؟
حج یعنی خانه خدا را زیارت کردن و همچنین انجام دادن اعمال خاصی که باید در سرزمین مکه انجام شود و در تمام عمر شخصی که شرایط خاصی را دارا باشد، فقط یک مرتبه بر او حج واجب می‌شود. این شرایط عبارتند از:
- فرد باید بالغ باشد.
- آزاد و عاقل باشد.
- به دلیل رفتن به حج مجبور به انجام کار حرام نشود یا مجبور نشود امر واجبی را که از حج مهم تر است، ترک کند.
- چهار مستطیع باشد
مستطیع بودن یعنی چه؟
در چند حالت شخص مستطیع می شود:
- چیزی برای سفر داشته و توشه برای راه داشته باشد و مالی که بتواند به وسیله آن خود را به حج برساند.
- سلامت و توانایی رفتن به خانه خدا و حج را داشته باشد.
- برای رفتن به حج، مانعی در راه نباشد و اگر راهِ رفتن به حج بسته بوده و یا انسان بترسد که جان و یا مال او بخطر می‌افتد، حج بر شخص واجب نمی شود. ولی اگر بتواند از راه دیگری برود، هر چند که آن راه دورتر هم باشد ( اگر مشقت زیادی ندارد و غیر متعارف نیست) باید از آن راه به حج برود.
- به اندازه انجام دادن اعمال حج زمان داشته باشد.
- مخارج کسانی که خرج آنها بر شخص واجب است و یا مخارج کسانی را که مردم خرج دادن به این اشخاص را لازم می دانند، داشته باشد.
- بعد از اینکه از حج برمی گردد ملک، زراعت، کسب و یا هر چیز دیگری برای جهت معاش خود دارا باشد تا برای ادامه زندگی به زحمت نیافتد.
احکام و آداب حج تمتع
حج تمتع، حج واجب و یا حج اکبر مهمترین فروع دین می باشد و مسلمانانی که شرایط لازم را دارند، مکلف هستند در اول ماه ذی الحجه به شهر مکه در عربستان رفته و اعمال مخصوص حج انجام دهند. اعمال حج واجب ۱۳ چیز است که باید انجام بگیرد و عبارتند از:
- احرام حج
- وقوف در عرفات
- وقوف در مشعر الحرام
- به منا رفتن
- قربانی کردن
- تقصیر یا حلق (گرفتن کمی از ناخن و یا تراشیدن سر)
- طواف زیارت
- خواندن نماز طواف که دو رکعت است.
- سعی بین مروه و صفا
- طواف نساء
- خواندن نماز طواف نساء که دو رکعت است
- شب‌های ۱۱ و ۱۲ ذیحجه در منا ماندن.
- رمی جمرات (سنگ ریزه انداختن بر سه محل)
۱- احرام حج
وقتی انسان اعمال عمره تمتع را تمام کرد، واجب است که برای انجام اعمال حج آماده شود و اولین عمل هم این است که از مکه مُحرِم شود. در ابتدای هر عملی باید توجه کند که چه کاری می خواهد انجام بدهد و آن عمل را به نیت قربت الی الله انجام داده و به نیت خودنمایی و ریا نباشد؛ زیرا عمل او باطل و فاسد می شود و گناه کبیره هم انجام داده است. شخص باید با لبیک گفتن، غیر از خدا همه چیز و همه کس را فراموش کند و فقط برای اطاعت از خداوند اعمال را انجام دهد.
۲- وقوف در عرفات
طبق احتیاط واجب باید بعد از زوال آفتاب در روز نهم ذی الحجه در سرزمین عرفات بماند و منظور از وقوف این است که در آنجا باشد. حالا چه راه برود، چه بنشیند و یا بخوابد هم فرقی ندارد. البته به این موضوع هم توجه کنید اگر تمام مدت را بیهوش و یا خواب باشد وقوف در عرفات او باطل خواهد شد. بودن در تمام بعدازظهر تا مغرب، هر چند که واجب است ولی همه ی آن رکن نمی باشد که ترک آن هم باعث باطل شدن حج شود؛ پس در صورتی که کمی در آنجا توقف کرده و یا راه برود و در عصر برگردد و در آنجا توقف کند، حج او درست است.
اگر از روی عمد مقداری از وقوف در عرفات را که جزو رکن هم می باشد ترک کند باعث بطلان حج شده و کافی نیست.
۳- وقوف به مشعر الحرام
واجب است که شخص، شب دهم تا اذان صبح در مشعر الحرام باشد و وقتی صبح شد، قصد قربت کرده و وقوف در مشعر الحرام را نیت کند تا طلوع آفتاب.
۴- به منا رفتن
شخصی که در حال حج می باشد باید روز عید را از مشعرالحرام به منا برود و در منا اعمال رمی جمره عقبه را انجام دهد به این صورت که هفت سنگ ریز را به جمره آخری بزند. سنگریزه ها نباید مانند شن خیلی ریز باشند و نباید مانند سنگ بزرگ باشد، باید متوسط بوده و جنس سنگ هم باشد یعنی از جنس کلوخ و یا جواهرات نباشد. اگر اقسام سنگ باشد اشکالی ندارد مانند سنگ مرمر.
سنگریزه ها باید از محدوده های معین باشند مثلاً از شهر مکه و یا اطراف آن. سنگریزه ها را باید حتماً به قصد قربت پرتاب کند. اگر شک کرد که هفت سنگ خورده است یا نه، باید آنقدر سنگ بیندازد تا اطمینان پیدا کند که هفت سنگ خورده باشد. در صورتی که شخص مریض و یا ناتوان بوده و یا کودک باشد و قدرت انداختن سنگ را نداشته باشد، می تواند کس دیگری به نیابت از او، سنگ ها را بزند.
۵- قربانی
در روز عید قربان بعد از رمی جمره، باید یک گوسفند، گاو و یا شتر را قربانی کرده و در منا آن را ذبح کند. شخص می تواند برای قربانی نایب بگیرد و یا خودش قربانی را ذبح کند. فقط باید نایبی که می گیرد شیعه باشد.
۶- تقصیر یا حلق
بعد از اینکه در روز عید ذبح را انجام داد بر او واجب است که مقداری از ناخن و موی خود را گرفته و یا سر خود را بتراشد. در صورتی که اولین حج شخص باشد بنابر احتیاط واجب باید سر خود را بتراشد. البته برای زن تراشیدن سر جایز نبوده و باید قسمتی از ناخن و موی خود را بگیرد. تقصیر کردن و یا تراشیدن سر جزو عبادات بوده و باید حتماً به قصد قربت انجام بگیرد و در صورتی که ریا در آن باشد، باطل خواهد شد.
۷- طواف زیارت
بعد از اینکه اعمال منا تمام شد باید به مکه برگشته و اعمالی که واجب است، در آنجا انجام بدهد. البته واجب نیست که روز عید برای انجام اعمال مراجعت کرده و برگردد، بلکه می تواند تا آخر ذیحجه اعمال را به تأخیر بیاندازد.
۸- نماز طواف حج
دومین مورد از اعمال مکه این است که نماز طواف بخواند. نماز طواف حج با نماز طواف عمره فرقی ندارد و آداب آن هم مانند هم می باشد، فقط در نماز طواف حج، باید نیت نماز طواف حج کند.
۹- سعی بین مروه و صفا
در اعمال مکه باید سعی بین مروه و صفا را انجام دهد که باید هفت بار سعی کند. سعی بین مروه و صفا فرقی با عمره نداشته و فقط باید نیت «سعی بین مروه و صفا حج» بکند.
۱۰- طواف نساء
یکی دیگر از اعمال مکه که باید شخص انجام بدهد، طواف نساء است که در احکام و عمل مانند طواف عمره بوده و فقط باید نیت طواف نساء کند.
۱۱- نماز طواف نساء
مورد پنجم که در اعمال مکه باید انجام دهد، مراجعت کردن از منا و خواندن دو رکعت نماز طواف نساء است. این نماز هم با نماز طواف عمره فرقی نداشته و فقط باید در هنگام خواندن نماز، نیت نماز طواف نساء بکند.
۱۲- شب‌های ۱۱ و ۱۲ ذیحجه در منا ماندن
واجب است که در شب‌های ۱۱ و ۱۲ ذیحجه در منا مانده و بیتوته کند یعنی از غروب آفتاب تا نصف شب آنجا بماند.
۱۳- رمی جمرات سه گانه
در شب‌های یازده و دوازدهم ذیحجه که ماندن در منا واجب می باشد باید در روز این سه شب، رمی جمرات سه گانه را انجام بدهد.به اینصورت که به سه محل سنگ ریزه پرتاب کنند:
- جمره اولی
- جمره وسطی
- جمره عقبه
اگر این کار را از روی عمد ترک بکند حج او صحیح است ولی گناه کرده است.
احکام حج
امتیاز سردبیر
مجموع امتیاز
حج واجب است یا مستحب
