نگاه اجمالی به نوسازی بافت های فرسوده

ما امروزه در جامعه شهری زندگی کرده و تعریف‌هایی مثل قصبه، روستا و شهر را به کار می‌بریم. با این تعاریف کامل امروزی می‌توانیم بگوییم که قصبات و روستاها جزئی از زندگی‌های شهری محسوب می‌شوند البته تعریف شهر از دیدگاه کارشناسان رشته علمی با هم متفاوت است. مثلاً در کشور انگلیس به مکانی که یک کلیسای جامع و بزرگ داشته باشد شهر می‌گویند و جین جیکز اعتقاد دارد شهر به جایی می‌گویند که به طور دائمی رشد اقتصادی داشته باشد. تعریف قصب، روستا و شهر بین جمعیت شناسان مشترک است و از جهت جمعیت مسکونی آن را طبقه بندی کردند و برای آن تراکم معینی را بیان کردند.

امروزه قسمت بیشتر بافت‌ها را بافت‌های فرسوده تشکیل می‌دهند و دلیل آن هم طرح‌های مرمتی شده می‌باشد زیرا فرسودگی باعث خواهد شد حیات شهری افول پیدا کند و حیات شهری امروزی شکل بگیرد. تحقیقات نشان داده که بافت‌های فرسوده از جهت اقتصادی و اجتماعی مشکلات زیادی برای ساکنین و مسئولین شهری ایجاد می‌کند. پس حتماً باید با تدوین برنامه‌های اصولی برای بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده، مشکلات را حل کرده و به غیر از آن فرصتی برای توسعه شهری در زمینه‌های اقتصادی و اجتماعی ایجاد کرد.

نگاه اجمالی به نوسازی بافت های فرسوده

یکی از دغدغه‌های مهم مسئولان شهری، رسیدگی به بافت‌های فرسوده می‌باشد. بافت‌های فرسوده می‌تواند خطرات زیادی را برای شهروندان به وجود بیاورد بازسازی خانه‌های فرسوده و قدیمی باعث افزایش کیفیت زندگی شهروندان خواهد شد. شکل‌گیری بعضی از مناطق و محله‌های شهرهای بزرگ در زمان قدیم به شکلی بود که حالا با معیارها و ضوابط معماری و شهرسازی مغایرت دارد. این بافت‌های شهری در اثر گذشت زمان فرسوده می‌شوند. علاوه بر اینکه ساختمان‌ها و خانه‌ها فرسوده می‌شوند بلکه تأسیسات شهری هم دچار فرسودگی شده و کارکردشان را از دست می‌دهند.

نوسازی خانه‌های قدیمی و بافت‌های فرسوده شهری توجه شهرداری، دولت و همچنین همکاری مردم را طلب می‌کند. بافت‌های فرسوده در شهرها و محله‌هایی که در فضاهای مدرن شهر می‌باشند برای نوسازی، پیچیدگی‌های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی خاصی دارند.

از یک طرف این محله‌ها دارای ریشه‌های با ارزشندی بوده که با معیارهای معماری، اجتماعی و فرهنگی مطابقت داشته و از طرف دیگر هم به علت فرسودگی و در دسترس نبودن خدمات بهداشتی و شهری از جهت امنیتی و اجتماعی مشکلاتی دارند که ممکن است با زندگی شهری امروزی مغایرت داشته باشد و حتی در مقابل آسیب‌های طبیعی مثل سیل، زلزله و یا آتش سوزی دچار مشکلات زیرساختی شوند.

بافت‌های فرسوده در منطقه باید دارای سه شرط باشند:

• باید ۵۰ درصد از ساختمان‌هایی که در محلات با شرایط ناپایدار هستند، استحکام لازم را نداشته باشند.
• حداقل نصف ساختمان‌های منطقه باید دارای مساحت کمتر از ۲۰۰ متر باشند.
• حداقل باید ۵۰ درصد از معابر محل مورد نظر، دارای عرض کمتر از ۶ متر باشند.

به طور کلی بافت‌های فرسوده را به سه دسته تقسیم می‌کنند:

1. بافت‌هایی که دارای ساختمان‌های قدیمی بوده و در میراث فرهنگی ثبت شده‌اند.
2. بافت‌های شهری که در میراث فرهنگی ثبت نشده‌اند.
3. بافت‌هایی در حاشیه شهرها، که سکونت گاه‌های غیر رسمی هستند.

بافت شهری

بافت شهری عبارت است از در هم تنیدگی فضاها، دانه‌بندی و عناصر شهری که ویژگی‌های طبیعی مخصوصا توپوگرافی و اقلیم در محدوده شهرها یعنی محله‌ها و بلوک‌های شهری به شکل گسسته یا فشرده و با نظمی خاص جایگزین شده‌اند.

انواع بافت شهری

برای اینکه با بافت شهرها آشنایی پیدا کنیم باید به صورت دقیق‌تر به آن نگاه کنیم. بافت قدیمی شهرها که به آن بافت‌های شهری می‌گویند قبل از سال های ۱۳۰۰ هجری شمسی شکل گرفته و از وحدت و انسجام خاصی هم برخورد دارند. به عبارت دیگر می‌توان گفت که بافت‌های شهری به وسیله نسل‌های قدیم درست شده و عمر آن‌ها بیشتر از ۸۰ سال است به همین دلیل به آنها بافت قدیم می‌گویند و هرچه بعد از این ۸۰ سال به شهر اضافه شده بافت میانی و یا جدید نامیده می‌شود. بافت میانی هم در حاشیه بافت قدیم بوده و نه با سرعت دوران جدید و نه با سرعت قدیم، درست شده و شکل گرفته است. البته بعضی مواقع هم مثل بخش داخلی قدیم ارزش تاریخی، فرهنگی دارد.

بنابراین با توجه به مراحل توسعه و رشد فضای شهری می توان به راحتی بافت‌های شهری را از هم تشخیص داد مثلاً در شهرهای بزرگ کشور ما ایران ۷ بافت شهری قابل تشخیص است که عبارتند از:

• بافت تاریخی
• بافت قدیمی شهری
• بافت میانی شهری
• بافت جدید شهری
• بافت پیرامونی شهری
• بافت اقماری
• گسترش متروپولی شهری

فرسودگی و فرسایش

یکی از مسائل مهم که به فضای شهری مربوط می‌شود فرسودگی و فرسایش است. این مورد باعث بی‌قوارگی، عدم تناسب، عدم تعادل و بی سازمانی می‌شود. فرسودگی باعث خواهد شد حیات شهری دچار افول شده و خاطرات جمعی زدوده شود و با بازسازی کمک می‌شود که حیات شهری شکل بگیرد. به طور کلی می‌توان گفت کاهش کارایی پدیده‌ها و رسیدگی نکردن به آنها باعث فرسودگی پدیده خواهد شد. وقتی بافت شهری در یک محدوده به هر دلیلی رکود پیدا می‌کند و رونق گذشته را ندارد، به مرور بافت شهر دچار فرسودگی خواهد شد. فرسودگی بافت شهری می‌تواند در فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی آن هم تأثیرگذار باشد. فرسودگی بافت اجتماعی و فرسودگی کالبدی و همچنین فرسودگی اقتصادی یک بافت می‌تواند باعث رکود حیات شهری شده و باعث شود کیفیت زیست تنزل پیدا کند.

درجه فرسودگی

1. فرسودگی مطلق: فرسودگی مطلق یعنی بافت دچار مرگ شده و امکان بازسازی ندارد.
2. فرسودگی نسبی: در این فرسودگی در فعالیت یا کالبد فضای شهر، فرسودگی رخنه کرده و باعث می‌شود فضای شهر به طور نسبی دچار فرسودگی شود. این فرسودگی را می‌توان تعمیر و یا مرمت کرد.
3. فرسودگی کامل: در فرسودگی کامل هم فعالیت و هم کالبد دچار فرسودگی شده و باعث می‌شود فضا به طور کامل فرسوده شود.

فرسودگی فعالیتی

در معادله اول می توان گفت فرسودگی‌های نسبی شامل فعالیت‌هایی هستند که با وجود اینکه کالبد سالم است، در فضای شهر فرسودگی نسبی ایجاد شده است. اگر بتوانیم فعالیت‌های شهری را از این فرسودگی رهایی ببخشیم می‌توانیم معادله را به صورت اصلی خود یعنی فعالیت فضایی شهری به خوبی نزدیک کنیم. در این حالت به طور عمده در کالبد دگرگونی ایجاد نمی‌شود و فضا می‌تواند زندگی خود را هم از سر بگیرد. در این صورت از ابقای سازمان فضایی در شهر می توان حرف زد. ابقاء عملی می‌باشد که کم کم و به شکل مداوم برای فعالیت‌های شهری انجام می‌گیرد.

در این کار تلاش می‌شود تا با به حداقل رساندن فرسایش و یا حذف آن در فعالیت، از فرسایش فضا جلوگیری کرد. عمل ابقا را باید در قالب مجموعه‌ای از اقدام‌های بهسازی بگنجانیم. بهسازی به اقداماتی می‌گویند که با کمی تغییرات در فعالیت باعث شود اثر چشمگیری مشاهده کنید. در هر کدام از این اقدامات مربوط به بهسازی مداخله زیادی در کالبد انجام نمی‌گیرد.

زیرا کالبد شرایط مساعدی دارد و فقط با جایگزین کردن عملکرد فعالیت از فرسایش فضای شهر به خوبی جلوگیری می‌شود پس می‌توان با ایجاد کمی تغییرات در فعالیت‌های شهری، فضای شهر را مطلوب کرد. فقط توجه داشته باشید که بهسازی در معاصر شدن فضای شهر نهفته می‌باشد نه در بازار تولید شهری قدیم.

چه معیارهایی تعیین کننده بافت‌های فرسوده هستند؟

افت فرسوده شهری مربوط به عرصه‌هایی از محدوده قانونی شهرها می‌باشد که به علت فرسودگی کالبدی، از خدمات شهری برخوردار نیستند و ارزش مکانی، اقتصادی و محیطی آنها نزول پیدا کرده است. در این بافت‌ها به علت فقر مالکان و ساکنان، به شکل خود به خود امکان نوسازی وجود ندارد به عبارتی می‌توان گفت بافت فرسوده شهری به محدوده‌هایی از شهر می‌گویند که یکی از مشخصات زیر را داشته باشد:

• بلوک‌هایی که بیشتر از ۵۰ درصد ابنیه بلوک از ۲۰۰ متر کمتر باشد.
• بلوک‌هایی که بیشتر از ۵۰ درصد معابر آنها از ۶ متر کمتر باشد.
• بلوک‌هایی که بیشتر از ۵۰ درصد ابنیه بلوک‌ها فرسوده و ناپایدار باشد.

 بافت‌های فرسوده چه معیارهایی دارند؟

مهمترین معیارهای بافت‌های فرسوده عبارتند از:

• عمر ابنیه: بیشتر از ۸۰ درصد این ساختمان‌ها که دارای قدمت بیشتر از ۵۰ سال هستند و یا اینکه در ۵۰ سال گذشته درست شده باشند، دارای استانداردهای فنی نبوده به صورتی که می‌توانید از ظاهر آنها غیر استاندارد بودنشان را تشخیص بدهید‌‌. این بافت‌ها در مقابل زلزله شدید، مقاومتی ندارند.
• دانه بندی: ابنیه این بافت‌ها معمولاً ریزدانه است و مساحت آنها به شکل متوسط از ۲۰۰ متر مربع کمتر است.
• نوع مصالح: مصالحی که در این بافت‌ها به کار رفته از چوب، آجر، خشت و انواع خشتی بوده و یا حتی آجر و آهن هم دارند ولی اتصالات عمودی و افقی در آن رعایت نشده و سیستم سازه‌ای ندارند.
• تعداد طبقات: بیشتر ابنیه در بافت‌های فرسوده یک و یا گاهی هم دو طبقه ای هستند.
• وضعیت دسترسی: بافت‌هایی که فرسوده هستند معمولاً بدون طرح قبلی درست شده و ساختار کاملاً نامنظمی دارند. به شکلی که معابر آنها دارای عرض کمتر از ۶ بوده و یا بن بست است و ضریب نفوذ پذیری هم در آنها کم می‌باشد.
• وضعیت زیرساخت‌ها و خدمات شهری: بافت‌های فرسوده از جهت زیرساخت‌ها و خدمات شهری و حتی فضاهای باز و عمومی دچار کمبود جدی هستند.

سخن پایانی

تجربه این طرح‌ها در کشورهای دیگر نشان داده که وقتی مردم در اجرای طرح نوسازی بافت‌های فرسوده مداخله می‌کنند، این کار می‌تواند موفقیت بیشتری داشته باشد. باید مردم در جریان مسائل و امور به طور کامل قرار بگیرند و بتوانند مشارکت فعالی داشته باشند و مسئولین را هم یاری کنند.